Mỗi ngành nghề luôn gắn liền với một giá trị kinh tế nhất định, không những vậy, có những ngành nghề còn chứa đựng những giá trị văn hóa đặc biệt và đại diện cho cả một dân tộc. Với dân tộc Xạ Phang tại tỉnh Điện Biên, nghề làm giày thêu đã theo chân mọi người từ xa xưa đến nay, qua bao nhiêu thế hệ cùng với nét truyền thống đậm chất riêng đặc trưng cho cộng đồng dân tộc. Nghề thêu giày không chỉ là tiêu biểu cho vẻ đẹp lao động, sinh hoạt hàng ngày của con người và nó còn mang tính nghệ thuật đa dạng cùng những ý nghĩa độc đáo chứa đựng trong đó.
Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia của người Xạ Phang
UBND huyện Mường Chà, tỉnh Điện Biên đã tổ chức lễ công bố và trao chứng nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia “Nghề làm giày thêu của người Xạ Phang”. Đây là loại hình tri thức dân gian đối với nghề làm giày của cộng đồng người Xạ Phang sinh sống tại xã Tả Sìn Thàng, Lao Xả Phình (huyện Tủa Chùa), xã Huổi Lèng, Sa Lông và xã Phìn Hồ, tỉnh Điện Biên.
Dân tộc này là 1 trong 19 cộng đồng dân tộc sinh sống trên địa bàn tỉnh Điện Biên. Người Xạ Phang có dân số hơn 2.000 người. Họ cư trú thành bản, theo dòng họ ở các huyện Mường Chà, Tủa Chùa… Quá trình định cư đến nay, đồng bào Xạ Phang vẫn gìn giữ nhiều nét văn hóa truyền thống, đặc sắc. Chúng tồn tại trong lao động cùng những sinh hoạt hàng ngày. Trong đó, nghề làm giày thêu là một điển hình của truyền thống người Xạ Phang.
Nghề làm giày thêu (liển hài) của người Xạ Phang được thực hành, trao truyền trong gia đình, cộng đồng. Nghề truyền dạy tri thức, kỹ năng nghề nghiệp của dân tộc. Nó còn ẩn chứa những thông điệp nhân văn sâu sắc. Nó liên quan đến lối sống tích cực, chăm chỉ, tính nhẫn nại, kiên trì của người Xạ Phang. Đây là các yếu tố nội sinh để đến nay di sản được giữ gìn, bảo tồn rất tốt. Nó có tác động tích cực đến việc giáo dục thế hệ trẻ. Nghề còn góp phần gắn kết cộng đồng, bảo tồn những tinh hoa văn hóa dân tộc.
Ý nghĩa văn hóa của giày thêu
Giày của người Xạ Phang có nhiều loại để phân biệt giới tính, độ tuổi. Nó còn phân biệt về mục đích sử dụng và sự kiện trọng đại của lễ tục vòng đời. Mỗi loại đều có kiểu dáng, màu sắc, họa tiết riêng trên các bộ phận cấu thành của chiếc giày. Đôi giày của người Xạ Phang do những người phụ nữ tự khâu và thêu. Họ làm cho các thành viên trong gia đình sử dụng và tích lũy dùng dần. Để hoàn thiện một đôi giày thêu, người phụ nữ Xạ Phang phải mất thời gian từ 10 – 12 ngày.
Để làm được một đôi giày thêu tốt thì phải trải qua nhiều công đoạn. Chúng gồm có chuẩn bị nguyên liệu, lựa chọn kiểu giày phù hợp với đối tượng sử dụng để cắt và khâu đế giày, tạo hình hoa văn và thêu hoa văn trên thân giày, khâu giáp thân giày, quai giày với đế để hoàn chỉnh giày.
Việc chế tác và thêu các họa tiết hoa văn sặc sỡ, độc đáo, thể hiện sự tinh tế, bàn tay khéo léo và tư duy thẩm mỹ sáng tạo của người phụ nữ Xạ Phang. Mỗi đôi giày hoàn thiện đều trở thành một tác phẩm nghệ thuật. Trong đó, nó ẩn chứa tình cảm, tâm tư và những ước mơ, hy vọng của người tạo ra nó. Đồng thời, nó thể hiện sự tự tin và lạc quan. Nó biểu tượng cho việc hướng tới những niềm vui, những điều may mắn trong cuộc sống.
Nghề làm giày thêu đem lại nhiều giá trị tiêu biểu cho người Xạ Phang
Hiện nay, tại các bản làng người Xạ Phang sinh sống, các em nhỏ khi đến độ tuổi từ 10 đến 12 tuổi sẽ được mẹ, chị, bà truyền dạy cho cách thêu thùa, may vá. Điều này tạo lập nên ý thức gìn giữ, bảo tồn văn hóa truyền thống của cộng đồng, tộc người cho thế hệ trẻ.
Nghề làm giày thêu còn đem lại giá trị về mặt kinh tế. Nó cũng đã trở thành sản phẩm OCOP (xã Tả Sìn Thàng, huyện Tủa Chùa). Chúng giúp nâng cao giá trị của đôi giày, nâng cao đời sống của cộng đồng. Sản phẩm giày thêu của người Xạ Phang phát triển, tạo mối liên kết đảm bảo ổn định về sản phẩm và chất lượng sản phẩm, gia tăng các chuỗi giá trị cho sản phẩm. Giá trị tiêu biểu nhất của nghề là về lĩnh vực di sản văn hóa của người Xạ Phang.
Với giá trị tiêu biểu, nghề làm giày thêu của người Xạ Phang được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 829/QĐ-BVHTTDL ngày 09/3/2021. Như vậy, đến nay tỉnh Điện Biên đã có 12 di sản văn hóa phi vật thể được công nhận.